Türkiye sadece Avrupa ülkelerine gaz taşınması için transit bir ülke değildir. Aynı zamanda Avrupa içerisinde yeni enerji altyapısının kurulması için tetikleyici etken olmakla beraber Avrupa’da yeni enerji güvenliği mimarisinin stratejik bileşenidir.
Türkiye, jeopolitik konumu gereğince doğusundaki, güneyindeki ve hatta kuzeyindeki doğal gaz üreticisi ülkelerle batısındaki doğal gaz tüketicisi ülkeler arasında stratejik öneme sahip transit güzergah fonksiyonu olan bir ülkedir. Türkiye; Kafkaslar ve Orta Asya, Orta Doğu, Doğu Akdeniz bölgeleri ve hatta son yıllarda Rusya’yla Avrupa arasındaki en uygun ve güvenli enerji geçiş güzergahıdır. Rusya, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Irak, İran ve İsrail gibi ülkelerin fosil yakıtları Türkiye üzerinden Avrupa ve dünya piyasalarına ya şu an çıkıyor ya da çıkması yönünde planlamalar ve görüşmeler yapılıyor.
Türkiye’nin artan stratejik önemi
Şubat 2022’de başlayan Rusya-Ukrayna savaşıyla Avrupa’nın genel güvenlik mimarisinin yanı sıra enerji güvenliği mimarisi ve tedarik hatları da büyük değişim ve dönüşüme uğradı. Bu değişim ve dönüşüm Türkiye’nin stratejik pozisyonunu Avrupa’nın topyekun enerji güvenliğinde, özellikle de gaz tedarikinde daha da pekiştirdi.
Savaştan önce Rusya, Baltık Denizi’nin altındaki boru hattıyla doğrudan Almanya, Finlandiya ve Baltık ülkelerine; Belarus ve Ukrayna üzerinden birkaç farklı giriş noktasından (entry points) Avrupa ülkelerinin neredeyse tamamına yakınına gaz ihraç ediyordu. Savaşın başlamasından yaklaşık bir buçuk yıl sonra, yani 2023 yılının temmuz ayı itibarıyla ise Rusya Avrupa’ya sadece 2 hat ve giriş noktası üzerinden gaz ihracatı yapıyor. Bu noktalar, Rusya-Ukrayna sınırındaki Sudzha giriş noktası ve TürkAkım’ın Türkiye-Bulgaristan sınırındaki Istranca-2 giriş noktasıdır. 2020 yılının ocak ayında açılış töreni gerçekleştirilen ve Avrupa’ya doğal gaz iletmeye başlayan TürkAkım doğal gaz boru hattı, üç buçuk yıl sonra 2023 yılının temmuz ayında Rusya’nın Avrupa’ya ihraç ettiği yaklaşık 2,3 milyar metreküp gazın 1,3 milyar metreküpünü yani yaklaşık yüzde 57’sini tedarik etti. Sadece bu gerçeklik bile Türkiye’nin bölgesel doğal gaz jeopolitiğindeki artan stratejik önemini ortaya koyuyor.
Macaristan ve Sırbistan şu anda TürkAkım boru hattı aracılığıyla Türkiye üzerinden Avrupa’ya gönderilen gazın en önemli kullanıcılarıdır. TürkAkım ve diğer büyük enerji projeleri Macaristan, Sırbistan ve Bulgaristan üçgeninde enerji altyapısının ve gaz enterkonnektörlerinin inşası süresini hızlandırdı. Aynı zamanda, gaz ticareti yapmak için yeni ortak şirketlerin kurulması sürecine de destek veriliyor. Macaristan, Eylül 2021’de Gazprom’la yıllık 4,5 milyar metreküp gaz tedarikini ön gören 15 yıllık bir anlaşma imzaladı. Ancak, 2022 yılında Rusya’dan ek hacimlerde gaz ithal etti ve ek gaz ithalatının 2023 yılında da devam etmesi gündemde.
Yeni dönemde Rusya gazı TürkAkım boru hattıyla Romanya, Yunanistan, Kuzey Makedonya ve Bosna-Hersek’e ulaştırılabilecek. Türkiye’nin, transit ülke olması ve TürkAkım boru hattının stratejik enerji altyapısı sayesinde Rusya için artan önemiyle Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin 2022 yılının ekim ayında Avrupa’ya gaz tedariki için Türkiye’de yeni bir gaz merkezi (hub) kurulmasını önerdi. 2023 yılının temmuz ayında ise bu önerisine açıklık getirerek Rusya’nın Türkiye’de büyük miktarlarda gaz depolamayacağını, Türkiye’nin Avrupa için önemli bir transit ülkesi olması sebebiyle elektronik doğal gaz ticaret platformunun düzenlenmesi için uygun bir yer olduğunu belirtti.
Azerbaycan gazının Avrupa’ya doğrudan taşınması
2020 Ocak ayının ilk günlerinde TürkAkım boru hattıyla Avrupa’ya gaz ihracatına vesile olan Türkiye, aynı yılın aralık ayının son gününde ise Güney Gaz Koridoru kapsamında Türkiye-Yunanistan sınırında Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı’na (TANAP) bağlanan Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) aracılığıyla Azerbaycan gazının ilk kez direkt Avrupa piyasasına ulaşmasını sağladı.
TAP boru hattıyla 31 Aralık 2020 tarihinden 2023 yılı haziran ayının sonuna kadar “Şah Deniz” sahasından çıkarılan yaklaşık 25 milyar metreküp gaz Türkiye üzerinden Yunanistan, Bulgaristan ve İtalya’ya taşındı. Bulgaristan, Ekim 2022’de hizmete giren Yunanistan-Bulgaristan Enterkonnektörü (IGB) aracılığıyla Türkiye üzerinden yıllık 1-3 milyar metreküp hacminde Azerbaycan gazı ithalatına başladı.
Macaristan ise devlet şirketi MVM CEEnergy ve Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) arasında imzalanan ve 2023 yılının dördüncü çeyreğinde 100 milyon metreküp gaz ithal etmeyi taahhüt altına alan sözleşme kapsamında gaz depolarına 50 milyon metreküp Azerbaycan gazı enjekte etmeye başladı. Macaristan, Güney Gaz Koridoru’yla ithal etmek istediği doğal gazın hacmini yıllık 1-2 milyar metreküpe kadar çıkarmak istiyor. Macaristan, Yunanistan, Bulgaristan ve İtalya’nın yanı sıra TAP boru hattıyla gaz almak isteyen ülkeler arasında Slovakya, Karadağ, Bosna Hersek, Kuzey Makedonya, Hırvatistan ve Sırbistan’da bulunuyor. 2023 yılında Güney Gaz Koridoru’yla 12 milyar metreküp, 2027 yılında ise 20 milyar metreküp Azerbaycan gazının Türkiye üzerinden Avrupa’ya arzı söz konusudur. Büyüyen talep göz önünde bulundurularak 10 milyar metreküp kapasiteli TAP boru hattının kapasitesinin 20 milyar metreküpe çıkarılması planlandı. Buradan görüldüğü üzere, Türkiye sadece Avrupa ülkelerine gaz taşınması için transit bir ülke değildir. Türkiye aynı zamanda Avrupa içerisinde yeni enerji altyapısının kurulması için tetikleyici bir etken olmakla beraber Avrupa’da yeni enerji güvenliği mimarisinin stratejik bileşenidir.
Macaristan’ın önemli ortaklığı
Macaristan, hem TürkAkım hem de Güney Gaz Koridoru hatlarını irdelerken en önemli ortaklardan biri olarak ortaya çıkıyor. Hem Gazprom’la hem de SOCAR’la gaz alım anlaşmaları yapan Macaristan devlet şirketi MVM CEEnergy, Ağustos 2023’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın gerçekleştirdiği Macaristan ziyareti kapsamında BOTAŞ’la 2024 yılında 275 milyon metreküp gaz satın almayı ön gören anlaşma imzaladı. İlk kez sınır komşusu olmayan bir ülkeye gaz ihracatı sağlayacak bu anlaşma, Türkiye açısından 2023 yılının ocak ayında Bulgaristan’la imzalanan ve yılda yaklaşık 1,5 milyar metreküpe kadar gaz transferini ön gören 13 yıllık anlaşmanın devamı niteliğindedir.
Türkiye, halihazırda TürkAkım boru hattı aracılığıyla Macaristan’a gönderilen Rusya gazı için bir transit ülke konumundadır. Gelecekte daha büyük hacimlerde Azerbaycan ve potansiyel olarak Türkmenistan’dan spot ve uzun dönemli sözleşmelerle yapılacak gaz ithalatının Macaristan’a ulaştırılmasına da bu anlaşmayla katkı sağlayabilir. Macaristan ise Rusya, Türkiye, Azerbaycan ve Türkmenistan’la olumlu seyreden siyasi ilişkilerinden faydalanarak ilk aşamada kendi gaz talebini karşılamak daha sonra ise Avusturya dahil merkezi Avrupa bölgesinin gaz tedariki sisteminin önemli bir parçası haline gelmek istiyor. Macaristan, 2013 yılının yaz aylarında TAP projesinin ön plana çıkmasıyla gündemden düşen ve Türkmenistan gazının Avrupa’ya ihracatı nihai beklentisiyle şekillenen “Nabucco” doğal gaz boru hattı projesinde de en kritik Avrupa ülkelerinden birisiydi.
Gaz ihracatının 2022 yılında yüzde 80’ni Çin’e tedarik eden Türkmenistan’ın Avrupa’ya gaz ihracatıyla ilgili belirsizlik ise 10 yıl öncesine göre yumuşasa da tamamen ortadan kalkmış değildir. Türkiye, Türkmen gazıyla ilgili bu önemli trendleri ve gelişmeleri yakından takip etmelidir. Halihazırda Rusya ve Türkmenistan’ın Çin gaz piyasasını boru hattıyla ihracat bağlamında domine etme uğruna stratejik bir rekabet içinde olduğu; Rusya’nın Kazakistan ve Özbekistan “gaz ittifakı” kurmak istediğini ve bu ülkeler üzerinden Çin’e Orta Asya-Merkez Boru Hattı vasıtasıyla gaz ihracatı yapmayı planladığını gözlemliyoruz. Bunlar ve Çin şirketlerinin Orta Asya bölgesinde gaz alanında altyapı yatırımları; Trans-Hazar Gaz Boru Hattı Projesi’nin finansmanıyla ilgili devam eden belirsizlikler ve bu bağlamda Türkmenistan-Azerbaycan ilişkileri; takas (swap) anlaşması ile başlangıç mekanizması kurulan Türkmenistan-İran-Azerbaycan doğal gaz koridoruyla tedarik edilmeye başlanan gaz hacminin değişimi gibi gelişmeler Türkiye’nin de dikkate alması gereken gelişmelerdir. Rusya tarafından Çin’in doğal gaz piyasasında baskılanan Türkmenistan, kendi gazını Avrupa piyasasına ihraç etmek için yeni dönemde Türkiye’yle daha fazla işbirliği yapmak isteyebilir.
