Afrika, özellikle Ukrayna’daki çatışmanın yarattığı uluslararası ‘kutuplaşma’ ışığında, bir sonraki uluslararası rekabetin çatışmaya dönüşme potansiyeline sahip en önemli ‘ham’ bölgelerden biri.
Batı Afrika’da, uzun süredir Fransız sömürgeci nüfuzunun merkezi olan Fransızca konuşan ülkelerde siyasi değişimler hızlandı. Bu ülkeler, özgürlük dalgasının bölgeyi etkilediği 1960’lardan bu yana Fransız nüfuzunun yumuşak gücü ve çıkarlarına bağlı olan seçkinler aracılığıyla varlığını sürdürdü. 2020’den bu yana Nijer, Mali, Burkina Faso ve Gine’de askeri darbeler gerçekleşti.
Bu darbeler, Senegal’de Fransız karşıtı halk hareketiyle aynı zamana denk geldi. Bu artan değişimlerin jeopolitik, iç, bölgesel ve uluslararası etkileri nelerdir? Bu anayasal olmayan dönüşümlerin (askeri darbelerin) Fransız nüfuzunun gerilemeye ne ölçüde yardımcı olduğu ve Fransızca konuşan Afrika’daki sömürge mirası üzerindeki etkisi nedir? Bu dönüşümler, Afrika’da yeni bir uluslararası rekabet dönemini başlatarak uluslararası ilişkilerde daha gelişmiş bir rekabet modeline yol açıyor mu? Ukrayna’daki çatışma, Çin’in yükselişi ve yeni çok kutuplu uluslararası düzene doğru ilerleme gibi diğer dosyalarla etkileşime sahip…
Tarihi bakış
Fransız varlığının Afrika’daki kökenleri 17’inci yüzyılın ortasına, yani 1629 yılına kadar uzanıyor. Fransızlar söz konusu tarihte, bugün Senegal olarak bilinen yerde, Batı Afrika kıyılarında bir dizi ticaret merkezi kurdular. Daha sonra, 1884’teki Berlin Konferansı’na kadar, Fransız varlığı Batı Afrika ve Afrika Kıyısı bölgelerinde sınırlı kaldı. Bu konferans, Afrika kıtasını Avrupa sömürge güçleri arasında nüfuz alanlarına bölmekten sorumluydu ve Fransızlar, Kongo Nehri’nin batısındaki Batı Afrika ve Afrika Kıyısı’ndaki çoğu ülkeyi ele geçirdi. Fransızlar ayrıca 1830’da Cezayir’i ve 1880’den itibaren Mağrib’i aldı.
Afrika ve Asya’daki çoğu Avrupa kolonisi İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bağımsızlık kazandı. Ancak Batı Afrika ve Sahel ülkeleri, Fransa ile yakın ilişkiler sürdürdü. Bu ilişkiler, Fransız sömürgeci mirasının bir sonucudur ve Fransız nüfuzunun Afrika’daki devamını sağlamıştır.
İkinci Dünya Savaşı’nın ardından Afrika ve Asya’daki çoğu Avrupa kolonisini vuran bağımsızlık dalgasının ardından, Batı Afrika ve Sahel ülkeleri, Fransa’nın yumuşak güç ve bazen sert güç kullanımını içeren başka şekillerde sömürge gücünü sürdürdüğü şartlı bir bağımsızlık kazandı. Buradan şunlara ulaşıyoruz:
Yönetimdeki siyasi ve askeri elitlerin doğası
Bağımsızlıktan sonra bu ülkelerdeki yönetici elitler, Fransız sömürge sisteminin bir uzantısıdır. Bu sistem, Fransız etkisini bölgeye yerleştirmede yardımcı oldu ve bu etki, bu elitlerin Fransa’ya olan bağlılığıyla sürdürüldü. Fransa, sömürge döneminde elde ettiği jeopolitik, jeoekonomik ve kültürel kazanımları korumaya devam etti ve bu durum, bu ülkelerdeki diktatörlük sistemlerinin kurulmasına yol açtı. Bu diktatörlük sistemleri, Fransız sömürge mirası ile uyumlu olan seçkin değerleri benimsedi. Fransa ve bu elitler arasındaki bu ikili ittifak, bu ülkelerdeki tüm gerçek kurtuluş girişimlerini, askeri darbeler, ekonomik yıkım veya diğer caydırıcı politikalar yoluyla engelledi.
-Fransız şirketlerinin bu ülkelerin kaynakları üzerindeki kontrolü:
Bu faktör, Fransa’nın bu ülkeleri sömürmesinden elde ettiği ekonomik kazançların devamında önemli bir rol oynadı. Petrolden gaz ve metallere ve en önemlisi altın ve uranyumdan, Batı Afrika ve Sahel bölgesi ülkelerinin doğal kaynakları, Fransa’nın ekonomik gücü ve uluslararası sistemde nükleer güç olarak stratejik konumunun ana kaynağı olmaya devam etti.
Bu ekonomik sömürüye meşruiyet kazandırmak için, medyadaki adıyla Fransafrik (Franceafrique) yani Afrika-Fransız Birliği kuruldu. Bu sistem, Fransa’nın Afrika’daki sömürgelerine bağımsızlık vermesine karşılık, çoğu maddesi açıklanmayan güvenlik anlaşmaları temelinde kuruldu. Daha sonra, bu anlaşmanın çifte ortaklığın bir parçası olarak, bu devletlerin bazılarının milli gelirlerinin yüzde 85’ini, Fransa’nın bu ülkelerdeki sömürge çıkarları için inşa ettiği altyapı karşılığında Fransız Merkez Bankası’nın denetimine koyması kararlaştırıldı. Ayrıca bu anlaşmalar Fransız şirketlerine bu ülkelerdeki ham madde yataklarını serbestçe sömürme hakkı verdi ve güvenlik ve askeri iş birliğinin bazı alanlarını da serbestçe Fransız nüfuzunun altına bıraktı.
Fransa’nın Batı Afrika ve Sahel bölgesindeki doğrudan askeri varlığı, her zaman mevcut yönetimleri korumada önemli bir rol oynamıştır. Fransız yanlısı siyasi ve askeri elitlerin devamını desteklemenin yanı sıra, Fransa’nın bu ülkelerdeki ekonomik çıkarlarını tehdit eden risklere karşı caydırıcı bir güçtür. Ayrıca Fransa’nın bu bölgelerdeki nüfuzuna karşı çıkanlara karşı mücadelede kullandığı en etkili araçlardan biridir. Bağımsızlıktan sonraki on yıllar boyunca bu ülkelerde gerçekleşen çoğu askeri darbede, doğrudan veya dolaylı olarak Fransız müdahalesi mevcuttur.
2001’deki 11 Eylül Saldırıları’ndan sonra Fransa’nın stratejisi, bu bölgelerdeki terör ve aşırılık yanlısı gruplarla mücadeleye odaklanmak için yeni bir yön aldı. Fransa bu müdahalelerini söz konusu bölgelerdeki varlığını sürdürmek ve uluslararası meşruiyet kazandırmak için kullandı. Birleşmiş Milletler, Fransa’nın bu gruplara karşı mücadele etmek için askeri müdahalelerde bulunmasını onaylayan kararlar aldı. Örneğin, Fransa, 2014 yılında Mali’de müdahalede bulundu.
Fransa, Batı Afrika ve Sahel bölgesindeki askeri darbelerin en büyük destekçisi olmuştur. Ancak bugün Fransa, bu tür darbelerin en büyük muhaliflerinden biridir. Bunun nedeni, askeri darbelerin, Fransa’nın bu bölgelerdeki tarihi nüfuzunun sonunu işaret etmesidir. Fransa, Nijer, öncesinde Mali ve Burkina Faso, Gine’de gerçekleşen askeri darbeleri kınadı. Ancak, Fransa’nın korumak istediklerinin muhafaza edilmesine katkıda bulunan Çad’daki askeri darbeyi desteklemesi eski kolonilerinde meydana gelen dönüşümlere yönelik Fransız politikasını karakterize eden iki yüzlülüğünü ifade ediyor.
Fransa’nın etki alanlarını korumasına ilişkin Batı-Batı anlaşması: Barılılar arasında anlaşmalar özellikle de ABD- Fransa konsensüsü, özellikle ABD-Fransa arasındakiler, uzun süredir Fransa’nın bu bölgelerdeki varlığını korumaya yardımcı oldu. Aslında, bu faktör Soğuk Savaş sırasında Sovyet-Fransız uyumunun göreceli durumunu açıklamak için önemli bir faktördür, çünkü iki kutup o dönemde Fransa’nın geleneksel nüfuz alanlarını rahatsız etmek istemedi.
Ancak Fransa’nın Batı Afrika ve Sahel bölgesindeki nüfuzunun rotasını çizen bazı bu faktörlerin etkinliğinin ve öneminin azalması, artan askeri darbeler ve Fransa’nın bu bölgelerdeki mirasına karşı mevcut dönüşümler için gerekli verileri sağlaması için önemli bir etki yarattı. Ayrıca, devam eden ve artan dinamiklerini ve Sahel ve Batı Afrika ülkeleri arasında bir taklit biçimine dönüşmesini sağlamak için gerekli iklimi sağladı.
Batı Afrika ve Sahel bölgesindeki askeri darbe dalgasının dayattığı yeni bir jeopolitik gerçeklik
2020 yılının başında Batı Afrika ve Sahel bölgesini kasıp kavuran askeri darbe dalgasının patlak vermesinden bu yana bu dikkat çekici tablonun belirleyicileri ve tarifi değişmeye başladı. Mali’deki askeri darbe ile başlayan ardından Burkina Faso, Gine ve en son Nijer’de gerçekleştirilen bu askeri darbe dalgasıyla ilgili elde edilen veriler, bu darbelerin, bölgelerdeki geleneksel Fransız etkisine düşman olduğunu ortaya koydu. Bu dönüşümler, iktidardaki askeri elitlerin Fransız hakimiyetini ve onun sömürgeci mirasını reddeden ve ona karşı çıkan ulusal duygularla dolu olduğu kanıtladı. Bu, Fransa’nın etkisini sürdürmeye yardımcı olan iç elitlerine olan düşmanlığını açıklar. Söz konusu düşmanlık, her askeri darbeden sonra Fransız yanlısı Fransızca konuşan elitlerin tutuklanması ya da bu elitlerin, bu dönüşümlerin ürettiği siyasi sistemlerin karar alma gücünde herhangi bir etkili siyasi rolden uzaklaştırılmasıyla kendini gösterdi.
Halkın genel ruh hali ve darbe liderlerinin yönelimleri, bu halkların bu dönüşümleri destekleyen gösterilerde açıkça ifade edildi. Bu gösteriler genellikle Fransız diplomatik misyonlarını ve büyükelçiliklerini hedef aldı, ayrıca Fransız askeri üslerini de hedef aldı. Halk, öfkesini Fransa’nın sembollerine yöneltti.
Bu dönüşümlerin ürettiği egemen sistemlerin bölgesel yönelimleri, Fransa karşıtı bölgesel ittifaklar şeklinde şekillenmeye başladı. Bu ittifaklar, Fransa’ya bağlı Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS) gibi bölgesel ittifaklar şeklinde de şekilleniyor. Mali ve Burkina Faso’dan gelen ve ECOWAS güçlerinin Nijer’e müdahale etmesi durumunda ortak hareket edecekleri tehdidini içeren açıklama, bunun en iyi örneğidir.
Bu dönüşümlerin ürettiği egemen sistemlerin uluslararası yönelimleri, Rusya ve Çin’e daha yakındır. ABD’nin bu dönüşümlerden ne kadar etkilendiği henüz belli değil, çünkü Fransız etkisi ilk hedef oldu. Ancak, bu dönüşümlerin bölgenin jeopolitik etkileşim ve denge haritasını yeniden çizeceği kesindir. Büyük güçler, çıkarları doğrultusunda etki alanlarını sınırlamak için belirli anlaşmalar yapabilir. Bu anlaşmalar, önceki dengelere kesinlikle aykırı olacaktır.
Bir uluslararası jeopolitik çatışmanın güvenlik, askeri ve ekonomik boyutları ve olası senaryoları
Afrika’nın batı kesimindeki ve Sahel bölgesindeki artan değişimler, bu bölgelerdeki mevcut uluslararası dengeleri etkileyecek derin dönüşümlerin habercisidir. Bu dengeler, Fransız sömürgesi olan bu ülkelere dayanıyor ve son 70 yıldır devam ediyor. Bu dönüşümler arasında, Rusya ve Afrika arasında karşılıklı arzuların boyutunu ve doğasını kanıtlayan St. Petersburg Zirvesi, Çin’in Afrika’nın en büyük ticaret ortağı olması (ticaret hacmi 200 milyar doların üzerinde ve yatırımlar 20 trilyon doların üzerinde) ve ABD’nin Afrika’ya yönelik Çin ve Rusya’nın genişlemesini sınırlamaya odaklanması var. ABD, Fransız etkisinin azalması nedeniyle oluşan boşluğu doldurmaya çalışmaktan ziyade, Afrika’ya yönelik Çin ve Rusya’nın genişlemesini sınırlamaya çalışıyor. ABD, Çin ve Rusya’nın Afrika’daki nüfuzunun genişlemesini, yeni bir uluslararası düzenin doğuşu için bir hazırlık olarak görüyor.
Nijer’de meydana gelen askeri darbe, Batı Afrika ve Sahel bölgesini vuran bir askeri darbe dalgasının sonuncusudur. Bu, bu bölgedeki bölgesel ve uluslararası dengelerin yapısını mutlaka etkileyecek bir dizi dönüşümün meydana geleceğini gösteriyor. Bu, bu güçlerin nüfuz sınırları için yeni bir eşitliği çizecek ve Ukrayna’daki savaş dosyası ve Rusya ve Çin’in istediği uluslararası düzen gibi ilgili uluslararası dosyalar üzerindeki etkilerini de artıracaktır.
Afrika’da artan uluslararası rekabet için birçok teşvik var. Bunlar iç, bölgesel ve uluslararası olabilir. Bu teşvikler, Batı Afrika ve Sahel bölgelerinde meydana gelen değişimlerin dinamiklerini hızlandırmaya yardımcı oldu. Bu faktörler ve teşvikler arasında şunlar yer alıyor:
-Fransa’nın Batı Afrika’daki varlığı ve nüfuzunun azalması, çeşitli nedenlerden kaynaklanıyor. Ancak, bu nedenlerden en önemlisinin, Fransa’nın eski sömürgelerinin devrimlerini mutlak bir sömürü olarak görmeye devam etmesi olduğu kesindir. Bu, halk ve elitler arasında, özellikle de Fransa’nın egemenliğine ve istenmeyen mirasına karşı çıkan askeri elitler arasında, Fransa karşıtı bilincin yükselmesiyle aynı zamana denk geldi. Nijer, bu eğilimin en açık örneklerinden biridir.
-Fransa’nın nüfuzunun azalması, büyük güçler ve hatta yükselen bölgesel güçler arasında bu boşluğu doldurmak için artan rekabete yol açtı. Ancak, bu rekabetin en açık biçimi, bu rekabetin tezahürlerinde kendini gösteren rekabettir ve bunlar arasında şunlar bulunuyor:
Fransız etkisi ve Rus askeri güvenlik ihlali
Rusya, Batı Afrika’daki nüfuzunu artırmak için kollarını genişletiyor. Özellikle Wagner Grubu, Fransız etkisinden kurtulmak isteyen iç güçler için cazibe merkezi haline geldi. Bu, Wagner Grubu’nun esnekliği ve Fransız etkisinden kaynaklanan boşluğu doldurma yeteneğinden kaynaklanmaktadır. Mali örneği, bunun en iyi kanıtıdır. Wagner Grubu’nun güvenlik ve askeri varlığı, Rusya’nın Batı Afrika’daki nüfuzunu daha da artırması için elverişlidir. Wagner Grubu’nun geleceği belirsiz olsa da kaynakları, Batı Afrika’daki rolünü artırmaya devam edeceğine işaret ediyor. Bu, Fransa ve Rusya arasındaki rekabeti daha da artıracak.
Batı Afrika ve Sahil Bölgesi’nde meydana gelen dönüşümlerin ürettiği sistemler, Fransız etkisine karşı aynı düşmanlık mantığında ABD etkisine bakmıyor. Bu darbelerin çoğunun üst düzey ABD gözetiminde yüksek düzeyde eğitim almış liderleri vardı. Ayrıca taraflar arasında üst düzey temaslar var. Bu liderlerin dış yönelimleri Rusya ve Çin’e daha fazla çekiliyor olsa da bunu ABD ile ilişkilerini dengeleyerek yapıyorlar.
Batı Afrika ve Sahil Bölgesi’ndeki Çin’in ekonomik rolünün yükselişinden ABD daha fazla korkuyor. Bunun bir nedeni, ABD’nin Rusya’nın Ukrayna’daki saldırısına bir buçuk yıldır yanıt vermesinden sonra Rusya’nın yeni bir uluslararası düzen kurma arzusuna sahip olduğunu ve bunun için gerekli araçları olmadığını düşünmesidir. Rusya’nın bu arzusunu gerçekleştirmesi ancak Çin ile açık bir stratejik ittifak kurmasıyla mümkün olacaktır. Çin, değişim için gerekli araçlara sahip, ancak henüz siyasi bir karar vermedi. Bu, ABD’nin Çin’in Afrika’daki ekonomik rolünün yükselişinden Rusya’nın Afrika’daki güvenlik ve askeri rolünün yükselişinden daha fazla korkmasının nedenidir.
Genel olarak Batı Afrika ve Sahel Bölgesi’ndeki askeri darbeler, bölgenin geleceğini şekillendirmede önemli bir rol oynayacaktır. Bu darbeler, bölgenin mevcut uluslararası dengelerini etkileyecek ve büyük güçler arasında yeni bir rekabete yol açacaktır. Çin ve Rusya, Batı Afrika ve Sahel Bölgesi’nde nüfuzlarını artırmak için rekabet edeceklerdir. Bu rekabet, bölgenin güvenliğini ve istikrarını tehdit edebilir. ABD, Çin ve Rusya’nın bölgedeki nüfuzunu sınırlamak için çaba gösterecektir. Ancak, ABD’nin Fransa’nın çıkarlarını göz önünde bulundurması gerekecektir.
Nijer’deki darbe ‘Batı Afrika ve Sahel bölgesinde meydana gelen dönüşüm dalgasının bir başka bölümü
Bu gerçeklerin ortasında, Nijer’de Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayı ve Genelkurmay Başkanı, Batı Afrika ve Sahel’deki askeri darbelerin bir parçası olarak Cumhurbaşkanı Muhammed Bazoum’u devirdi. Darbeci elitler, genellikle Fransız geleneksel etkisine karşıdır. Darbe, Mali ve Burkina Faso’daki darbelere benzerlik gösteriyor.
Nijer’in durumu, Fransa’nın Nijer’deki çıkarlarının Fransız ulusal güvenliğini doğrudan etkilemesi nedeniyle tehlikelidir. Nijer, Batı Afrika ve Sahra Altı Afrika’daki en önemli Fransız jeopolitik müttefiklerinden biridir ve kıtanın en büyük uranyum üreticisi ve dünyanın dördüncü büyük uranyum üreticisidir. Nijer, Avrupa Birliği’ne uranyum ihracatının yüzde 25’ini ve Fransa’ya uranyum ihracatının yüzde 35’ini sağlıyor. Uranyum, Fransa’nın elektrik üretiminin yüzde 70’inden fazlasını sağlayan birincil enerji kaynağıdır.
Ülke açısından: Afrika’nın batısındaki askeri darbelerin Fransız karşıtı kamuoyunun bir sonucu olduğunun ve bu halkların darbeleri destekleyen gösterilerinde ve Fransa Büyükelçiliği’ni basmaya çalışan son protestolarında Rus bayrağını kaldırarak Fransa’yı ve hatta ABD’yi temsil eden her şeyi aşağıladığı açık şekilde görülüyor.
Nijer’deki darbe, Afrika’daki demokratik deneyimler için bir başka gerileme olsa da sömürge mirasından kurtulmak için ciddi bir girişimdir. Bu miras, bu ülkelerin kaynaklarının geleneksel sömürge güçleri, özellikle de Fransa tarafından yağmalanmasına neden oldu, bu arada bu ülkelerin halkları yüksek yoksulluk oranlarında yaşıyor ve terörist gruplarla karşı karşıya kalıyor. Fransa genellikle bu grupları varlığı için bir bahane olarak kullanıyor.
Bölgesel açıdan: ECOWAS güçlerinin tehdidi, Batı Afrika Ekonomik Topluluğu’nun barış gücü kuvvetleridir ve Batı Afrika’daki geleneksel Fransız nüfuzunun dolaylı bir uzantısıdır ve müdahalesinin bir aracıdır. Nijer’de. Mali ve Burkina Faso’daki askeri liderlerin herhangi bir türden müdahaleye karşı olan karşı tehdit, bölgesel bir çatışmaya yol açabilir ve uluslararası boyutlara sahip olabilir. Bu, ECOWAS güçlerinin Fransız nüfuzunun bir sembolü olmasıyla açıklanabilir, Mali ve Burkina Faso’nun askeri liderleri ise Çin ile stratejik ilişkiler kuruyor.
Uluslararası açıdan: Nijer’deki darbe, St. Petersburg’daki Rusya-Afrika Zirvesi’nin ardından geldi ve Nijer’de meydana gelen olaylarda Rusya’nın herhangi bir rolü kanıtlanmamış olsa da darbe liderlerinin Mali’de olduğu gibi Wagner Grup’tan Rus paralı askerlerinden yardım alma olasılığı var. Bu, Amerika Birleşik Devletleri yönetiminin Nijer’e bin Amerikan askerini geri gönderdiğini duyurmasıyla aynı zamana denk geliyor ve Fransa’nın Nijer’deki çıkarlarını koruyacağı yönündeki tehdidi, Fransa’nın orada bulunan bin askeri aracılığıyla askeri müdahale olasılığına dair bir ima olarak görülüyor.
Bu ortamda, darbe liderleri ve Fransız güçleri arasında doğrudan bir çatışma olasılığı görünüyor. Darbe liderleri, ülkedeki Fransız nüfuzuna karşı muhalefetini gizlemiyor ve bu da Fransız güçleri ve Wagner Grup güçleri arasında doğrudan veya dolaylı bir çatışma olasılığını gündeme getiriyor. Darbe liderleri, herhangi bir Fransız müdahalesini püskürtmek için Wagner Grup’tan yardıma başvururlarsa, durum daha da kötüleşebilir.
Dış tepkiler üzerine Afrika Birliği, Nijer’in darbeden sonra üyeliğini askıya aldı. Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS), Nijer’e ekonomik yaptırımlar uygulayacağını ve gerekirse askeri güç kullanacağını tehdit etti. Avrupa Birliği, Nijer’e ekonomik yardım ve anlaşmaları askıya aldı. Amerika Birleşik Devletleri, ECOWAS’ın pozisyonunu destekledi. Rusya, gerilimi düşürmeye çağırdı ve herhangi bir tarafı desteklemeyeceğini söyledi.
Bu tepkilerin Nijer’deki mevcut dönüşümleri sınırlayıp sınırlayamayacağını görmek için henüz erken. Öte yandan, bu tepkiler, askeri darbeleri caydırmak için daha fazla önlem alınmasını gerektiren daha tehlikeli sonuçları da beraberinde getirebilir.
Batı Afrika ve Sahil Bölgesi’ndeki askeri darbeler, yeni bir jeopolitik gerçeklik yarattı. Bu darbelerin sonuçları, Fransa’nın hegemonyasına ve sömürge mirasına karşı milliyetçi duygularla dolu askeri elitlerin iktidara gelmesini içermektedir. Bu elitler, kamuoyunun Fransa’nın hegemonyasına karşı hoşnutsuzluğunu temsil etmektedir. Darbelerin dış politikaları, Rusya ve Çin’e daha yakındır, ancak ABD’nin bu bölgelerdeki nüfuzunun ne kadar etkilendiği henüz belli değil.
Kaynak: Şarku’l Avsat
